Overheid mag nooit blind zijn voor mens en recht

De Tweede Kamer debatteerde op woensdag 15 januari over het rapport van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening: ‘Blind voor mens en recht’. Namens de SGP sprak André Flach. Zijn bijdrage aan het debat is hieronder te vinden.

Een rechtgeaarde overheid voert rechtvaardig beleid en heeft oog voor de zwakkeren. In de Bijbel lezen we dat God volkomen rechtvaardig is. Bij Hem is geen spoor van onrecht te bekennen. Daarom eist Hij ook van aardse rechters en gezagsdragers dat zij kwetsbare mensen niet vertrappen, maar hen recht doen. Jezus Zelf zag meer dan wie ook om naar verdrukten en weerlozen, die onder de voet gelopen werden in Zijn dagen. Op ons rust de dure plicht daar ook invulling aan te geven in het overheidsbeleid. In Romeinen 13 lezen we: De overheid is Gods dienares u ten goede!

Het is daarom goed dat we nu voor de tweede keer debatteren over het rapport van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening. Zo kunnen we lering trekken uit de dramatische gevolgen van de toeslagenaffaire en met elkaar proberen recht te zetten wat krom is. Dat is een hoge ambitie, maar ook een zware verantwoordelijkheid voor kabinet en Kamer.

Toeslagenstelsel
Eén van de aanbevelingen van de commissie is: schaf het toeslagenstelsel af. De SGP is het er mee eens dat het zo zou moeten zijn dat mensen voldoende inkomen zouden moeten hebben om van rond te komen, zonder daarbij afhankelijk te zijn van toeslagen. Dat blijft een ideaal waar stevig werk van moet worden gemaakt in de komende jaren. Tegelijkertijd is het schrappen van toeslagen niet met één pennenstreek te realiseren. Dat zou simpelweg niet uitvoerbaar zijn. Daarom wil de SGP ook inzet op verbetering van het toeslagenstelsel voor de kortere termijn. We praten al heel lang over hervorming van het stelsel.

• Hoe zorgen we ervoor dat we niet weer een kabinetsperiode verliezen aan gediscussieer over de mogelijke vormgeving, zonder dat we echt de stap zetten naar daadwerkelijke hervorming?
• Kan het kabinet een tijdpad geven met elke concrete stappen de komende periode worden gezet?

Toeslagen zouden gericht moeten zijn op de laagste inkomens, zoals het oorspronkelijk ook ingevoerd is. Maar het verwordt steeds meer tot een instrument om aan inkomenspolitiek te doen. Zo is het niet bedoeld en zo barst het toeslagenstelsel steeds verder uit zijn voegen.

• Ik ben benieuwd naar de inzet van het kabinet.
• Stopt dit kabinet met het steeds verder opstuwen van het toeslagenstelsel?
• Kijkt het kabinet daarbij ook naar het verbeteren van de manier waarop de hoogte van toeslagen berekend wordt?

Nu wordt het gebaseerd op het huidige inkomen dat mensen zelf moeten opgeven, terwijl dit inkomen vaak onzeker is. Instanties als de SVB en UWV kunnen op basis van actuele inkomensgegevens die beschikbaar zijn uit de loonaangifteketen, veel terugvorderingen voorkomen. Mensen hoeven dan zelf geen inkomen of wijzigingen meer door te geven aan de overheid.

• Gaat het kabinet ook kijken of hier breed op kan worden ingezet bij andere regelingen?

Deze aanpak vergroot de bestaanszekerheid van mensen en maakt het stelsel minder complex. Op dit moment kennen we het stelsel van SUWI waarmee gemeenten, SVB en UWV werken en het stelsel van Toeslagen dat meer uitgaat van fiscale gegevens. Door toe te werken naar één stelsel voor uitkeren zou de stap kunnen worden gezet naar gezamenlijk, proactieve dienstverlening door alle uitkerende dienstverleners.

• Wordt deze variant nader uitgewerkt door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en wordt dit ook betrokken bij de Taakopdracht Hervorming Belasting en Toeslagenstelsel?
• En hoe worden publieke dienstverleners als UWV, SVB en gemeenten hierbij betrokken?

Rechtsstaat
Bij de uitvoering van de kinderopvangtoeslagen zijn de grondbeginselen van de rechtsstaat geschonden. Die rechtsstaat die juist bedoeld is burgers te beschermen tegen de macht van de overheid. De regering lijkt het versterken van de rechtsbescherming van burgers vooral te zoeken in het aanpassen van structuren zoals het opknippen van rechterlijke instanties of het inrichten van nieuwe instanties. Daarmee blijft echter het belangrijkste nog buiten beeld, namelijk de praktische ondersteuning van rechters. Daar moet het zorgvuldige werk elke dag gebeuren. Rechters moet simpelweg voldoende tijd hebben om voldoende kwaliteit hoog te kunnen houden. De SGP heeft dat bijvoorbeeld benoemd als het gaat om de rechtsbescherming van ouders en kinderen bij maatregelen van kinderbescherming. En dat kost dus geld. Eerdere kabinetten voerden wel gesprekken met de Raad voor de rechtspraak, maar concrete verbetering voor kinderrechters kwam er niet.

• Welke inzet heeft dit kabinet?

Ook hier is het risico dat we vluchten in nieuwe toekomstscenario’s voor het stelsel, terwijl de meest basale ondersteuning niet op orde is. Overigens adviseerde de Adviescommissie rechtsbescherming en rechtsstatelijkheid 2024 om de rol van de kinderrechter te versterken en bijvoorbeeld regierechters aan te stellen die alle zaken van een gezin behandelt.

• Hoe staat het met die aanbevelingen in de praktijk?

De SGP heeft daarnaast de vraag of de aanbeveling de Raad van State te splitsen, biedt wat ervan wordt verwacht. Een aantal partijen heeft hier tijdens het vorige debat de enquêtecommissie ook op bevraagd, omdat de vraag is voor welk probleem dit een oplossing biedt. Het kabinet heeft dit plan nu ook in het regeerprogramma opgenomen.

• Wat is de onderbouwing hiervoor?
• Er komt een Kamerbrief over de contouren van de splitsing. Ik wil de staatssecretaris vragen daarin ook uitgebreid in te gaan op de probleemanalyse en in hoeverre splitsing van het hoogste adviescollege daaraan tegemoetkomt.

Natuurlijk vindt de SGP ook dat er helder onderscheid moet zijn tussen de adviserende en rechtsprekende rol van de Raad van State.

• Hoe kijkt de Raad van State daar zelf naar en welke maatregelen neemt de Raad hierop, vraag ik de regering.

Cultuur
De commissie heeft in haar rapport veel aandacht gevraagd voor structuuroplossingen, zoals afschaffing van het toeslagenstelsel en splitsing van de Raad van State. Tijdens het debat met de commissie heeft de SGP gewezen op een minder tastbare, maar minstens zo belangrijke kant van de zaak: de cultuur bij de overheid. Doordat de overheid op verschillende punten faalde, ontstonden patronen ‘die tot op de dag van vandaag nog niet zijn doorbroken’, aldus de commissie. Als je een formulier fout invulde, kreeg je meteen het stempel ‘fraudeur’. De opsporing van fraude ging zich met name richten op mensen met een migratieachtergrond. En als iemand op hardvochtigheden wees, dan werd dat genegeerd of zelfs weggestopt.

• Hoe zorgen we ervoor dat onwelgevallige signalen nu wel de ministeriële top bereiken en er op de juiste wijze wordt gehandeld?
• Concreet: hoe zou nu moeten worden omgegaan met het memo van toenmalig ambtenaar Palmen?
• Hoe veranderen we de cultuur zo dat ambtenaren en uitvoerders de ruimte ervaren én gebruiken om de menselijke maat toe te passen, bijvoorbeeld binnen het handhavings- en sanctioneringsbeleid?

Ik ben ook benieuwd wat er wordt gedaan om bij overheidsorganisaties een toegankelijkere, menselijkere en dienstbaardere houding in het DNA te krijgen.

• Graag een reflectie hierop.
• Welke mooie voorbeelden zien de bewindslieden, en hoe zorgen we ervoor dat dit zich als een olievlek uitbreidt binnen de overheid?
• Hoe wordt het cultuuraspect meegenomen in het traject Werk aan uitvoering? Overigens geldt dit net zo goed voor de rechtspraak en de controlerende macht. 

Een kritische vraag aan onszelf: hoe zorgen wij ervoor dat signalen die hier binnenkomen serieus worden genomen? Zijn wij benaderbaar? Staan wij voortdurend in contact met burgers? Wat doen we met een kritische mail over een persoonlijk drama van iemand met een WIA-uitkering? En reflecteren we ook op onze eigen houding? Zijn wij rechtvaardig in ons handelen? Werken we vooral aan onze eigen herverkiezing of kijken we naar wat op de lange termijn goed is voor Nederlanders?

De Kamer is in belangrijke mate verantwoordelijk voor de politieke cultuur die heeft kunnen ontstaan. Stoere taal en snelle quotes, bijvoorbeeld over frauderende Bulgaren, hebben bijgedragen aan een cultuur waarbinnen de toeslagenaffaire plaatsvond. Dat moet te denken geven. Juist daarom moeten we ervoor waken dat we in reactie op de toeslagenaffaire nu opnieuw komen met ronkende woorden en zwart-witte conclusies, zonder tot tien te tellen en na te denken over de uitvoerbaarheid en effectiviteit van bepaalde maatregelen.

Tot slot
Tot slot, een overheid mag nooit blind zijn voor mensen en het recht.
Want zoals Augustinus al zei: als de gerechtigheid terzijde wordt geschoven, wat zijn staten dan anders dan grote roversbenden?